OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

Przypomnienie dotyczy pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie dłuta duńskiego rzeźbiarza Bertelela Thorvaldsena znajdującego się przed Pałacem Staszica. Monument ufundował Stanisław Staszic (zapisując w testamencie kwotę 70 tysięcy, która pozwoliła zrealizować projekt stanowiąc 2/3 kosztów) a jego uroczyste odsłonięcie nastąpiło we wtorek 11 maja 1830 r. przez wówczas 72-letniego Juliana Ursyna Niemcewicza - Prezesa Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sam fundator nie doczekał tego wydarzenia, gdyż zmarł kilka lat wcześniej, 20 stycznia 1826 r., aczkolwiek zapewne widział sam pomnik, gdyż zlecenie na budowę pomnika podpisano w dniu 30 września 1820 r. a dzieło powstało już w 1822 r.). Kamień węgielny położono w dniu 2 listopada 1828 r. po uprzedniej uzyskanej zgodzie cara. Akta i dokumentacja tego przedsięwzięcia szczęśliwie zachowała się do dnia dzisiejszego.

Poniżej pierwsze przedstawienie pomnika i jego bezpośredniego otoczenia, datowane na ok. 1835 r.

1. Pomnik ok 1835 r., po lewej Pałac Karasia, po prawej Pałac Staszica

Słów kilka o najbliższym otoczeniu:

Pałac Karasia - został wybudowany przez Kazimierza Karasia w latach 1769-72. Karaś był pułkownikiem wojsk korony oraz kasztelanem wiskim, co dawało mu miejsce w senacie. Król Stanisław August mianował go marszałkiem dworu, oddając władzę nad królewską świtą i dworskimi urzędnikami. Rzeczony Karaś długo nie nacieszył się tym majątkiem, bowiem zmarł już 3 lata po wybudowaniu pałacu. Spadkobiercy sprzedali go w 1798 r. i od połowy XIX w. przeistoczył się w zwykłą czynszową kamienicę. Na parterze znajdował się szynk ,,Pod Karasiem" - zwykła mordowania. Ostatecznie budynek został rozebrany w 1913 r. z zamiarem wybudowania w to miejsce nowej kamienicy czynszowej. Wybuch I wojny światowej zniweczył te plany. Po wojnie pałacu nie odbudowano, gdyż ul. Kopernika miała stać się arterią komunikacyjną. Niezabudowaną posesję przez lata otaczał parkan. Dopiero po 1956 r. urządzeniu tu parking, istniejącego do dziś.

Pałac Staszica - został wybudowany w latach 1820-23 z inicjatywy Stanisława Staszica wg projektu Antonia Corazziego dla Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po rozwiązaniu Towarzystwa, na skutek przegranego powstania listopadowego, w gmachu mieściła się do 1862 r. Dyrekcja Loterii, następnie I Gimnazjum Męskie a od 1890 również cerkiew św. Tatiany Rzymianki. W 1863 r. z okna pałacowego członkowie Żandarmerii Narodowej dokonali nieudanego zamachu na przejeżdżającego Nowym Światem namiestnika carskiego Fiodora Berga. Po tym wydarzeniu pałac został skonfiskowany przez zaborcę a jego wnętrza splądrowane (np. z mieszkania siostry Fryderyka Chopina wyrzucono na bruk fortepian kompozytora). Pod pomnik przeniesiono mienie mieszkańców pałacu i je spalono. Budynek przebudowano w latach 1892-95 pokrywając elewację charakterystyczną majolikową cegłą a na szczycie umieszczając pozłacaną cebulastą kopułę. W 1919 pałac stał się tymczasową siedzibą Państwowego Instytutu Geologicznego. Dopiero kolejna przebudowa w latach 1924-26 przywróciła dawny wygląd pałacu. W czasie II wojny światowej budynek został zniszczony. Po odbudowaniu w 1950 r. obecnie stanowi siedzibę kilku Instytutów I Wydziału Akademii.

Pałac Zamoyskich - pierwsze budynki powstały ok 1670 r. na zlecenie właściciela - Jana Wielopolskiego. Gruntowną przebudowę dokonano w latach 1744-1745 (właścicielem wtedy był Franciszek Ksawery Branicki). W roku 1802 pałac kupiła Anna z Zamoyskich Sapieżyna. W budynku tym zamieszkał wtedy Stanisław Staszic, gdzie też zmarł w roku 1826 r. W 1839 r. posiadłość stała się własnością Andrzeja Zamoyskiego, który oczywiście zlecił kolejną przebudowę pałacu. W okresie międzywojennym mieściło się tu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Główna Komenda Policji Państwowej. Pałac został mocno zniszczony podczas powstania warszawskiego. Odbudowano go w latach 1948-1950.

Kolejne przedstawienie pomnika i jego otoczenia możemy poznać dzięki zachowanej fotografii z 1858 r.! Pomnik doczekał się 3-schodowego podwyższenia a dotychczas wolno stojące słupki zostały połączone w niską barierkę.

2. Pomnik w 1858 r.

2a. cała fotografia

3. Pomnik w 1861 r. (widok z wieży kościoła Św. Krzyża)

4. Pomnik w 1863 r.

Na wypadając w 1873 r. okrągłą 400-letnią rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika zaplanowano uroczystości ,,Uwieńczenie posągu Kopernika). Poniżej rycyna z natury A.Pilattiego (zamieszczona w Albumie wydanym przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki w Poznaniu).

5. Pomnik w 1873 r.

6. Pomnik w ok. 1879 r.

7. Pomnik w 1880 r. (po prawej Pałac Zamoyskich)

Poniżej ciekawe zdjęcie wykonane po 1881 r. (budowa torowiska konnego na Nowym Świecie) a przed 1892 r (przebudowa fasady Pałacu Staszica). Widać tez przygotowania do poszerzenia ogrodzenia wokół pomnika.

8. Pomnik po 1881 r.

9. Pomnik po 1895 r.

Pocztówka z 1905 r. pokazuje jak poszerzony wokół pomnika teren zagospodarowano w całkiem przyjazny skwerek.

10. Pomnik w 1905 r.

11. Pomnik w 1910 r.

12. Pomnik w 1910 r.

13. Pomnik w 1913 r. (Pałac Karasia na krótko przed zburzeniem)

Kolejna zmiana widoku przestrzeni miejskiej nastąpiła w 1926 r. kiedy to przywrócono dawny wygląd Pałacu Staszica. Przy okazji zlikwidowano skwerek wokół pomnika, który przez 20-lat funkcjonowania doczekał się bujnego już drzewostanu.

14. Pomnik po 1926 r.

Co ciekawe na zdjęciu z 1931 r. widać, że idea klombu wokół pomnika odżyła, zresztą wraz z jego ponownym ogrodzeniem. Plany te jak widać na kolejnej fotografii z 1938 r. nie były zbytnio trwałe - cały plac wokół pomnika został ,,wybetonowany" - przypominając już postać współczesną.

15. Pomnik w 1931 r.

16. Pomnik w 1938 r.

W 1940 r. w czasie okupacji niemieckiej zasłonięto oryginalne napisy wyryte na cokole. W miejscu MIKOŁAYOWI KOPERNIKOWI RODACY umieszczono tablicę w języku niemieckim DEM GROSSEN ASTRONOMEN NIKOLAUS KOPERNIKUS (Wielkiemu astronomowi Mikołajowi Kopernikowi). W dniu 11 lutego 1942 r. 22-letni Maciej Aleksy Dawidowski ,,Alek" z organizacji Małego Sabotażu ,,Wawer" zdjął z pomnika tą tablicę i ukrył w pobliskiej zaspie śniegu. Tablica ta została następnie zakopana w ogrodzie na Żolibożu i po wojnie w 1948 r. przekazana do muzeum Historycznego Warszawy. Tydzień po tej brawurowej akcji na rozkaz Niemców z cokołu skuto polskie napisy a ostatecznie 29 kwietnia 1942 r. przywrócono taką samą niemiecką tablicę. Mniej szczęśliwe wydarzenie miało miejsce 25 maja 1943 r., kiedy to o 5-tej rano trzej młodzi poeci, Wacław Bojarski, Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński (związani z konspiracyjnym czasopismem Sztuka i Naród) złożyli pod pomnikiem wieniec z biało-czerwoną szarfą i napisem Genialnemu Polakowi, Mikołajowi Kopernikowi, w 400-na rocznicę śmierci - Podziemna Polska. Niestety w wyniku interwencji patrolu niemieckiej żandarmerii Wacław Bojarski został śmiertelnie postrzelony a Zdzisław Stroiński aresztowany w osadzony na Pawiaku (zwolniono go dopiero 19 lipca 1943 r.).

17. Pomnik w 1940 r.

18. Pomnik w 1942 r.

19. Pomnik w 1943 r.

W 1944 r., już po powstaniu warszawskim pomnik został zniszczony (październik 1944 r) i prawdopodobnie jako przeznaczony na złom wywieziony z Warszawy.

20. Pomnik w 1944 r.

21. Pomnik w 1944 r. (zniszczenia po Powstaniu Warszawskim)

Po zakończeniu wojny pomnik znaleziono w czerwcu 1945 r. na złomowisku we wsi Hajduki Nyskie k. Nysy na Opolszczyźnie, skąd niezwłocznie, bez naprawy (pomnik był bardzo zniszczony: brakowało mu sfery, części prawej ręki, części pleców, miał uszkodzony prawy bok i stopę. Miał też sporo dziur z ostrzału podczas powstania) przeniesiono go z powrotem do Warszawy i symbolicznie 22 lipca 1945 r. osadzono na podniszczonym cokole.

22. Pomnik w 1945 r. (uroczystość odsłonięcia)

23. Pomnik w 1946 r.

24. Pomnik 1 kwietnia 1947 r. (uczestnicy pogrzebu generała Karola Świerczewskiego)

25. Pomnik w 1948 r. (odbudowa Pałacu Staszica)

Decyzja o naprawa pomnika została dopiero podjęta w 1949 r. - wcześniej były różne pomysły, np. Dania chciała zrobić nowy odlew i podarować go Polsce. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja naprawy i w dniu 3 marca 1949 r. pomnik został zdjęty z cokołu i przewieziony do zakładu braci Łopieńskich. Koszt renowacji został pokryty ze Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło w dniu 21 lipca 1949 r. Pomnik Kopernika nie postawiono dokładnie w tym samym miejscu co przed wojną - został nieco przesunięty w kierunku Pałacu Staszica. Przy okazji prac adaptacyjnych natrafiono też na stary akt erekcyjny, który pozostawiono na swoim miejscu. Dodatkowo w dniu 16 lipca 1949 r. wmurowano w fundamenty nowy akt erekcyjny.

26. Pomnik w 1949 r.

27. Pomnik w 1952 r.

28. Pomnik w 1958 r.

29. Pomnik w 1964 r.

30. Pomnik w 1968 r.

31. Pomnik 8 marca 1968 r. (zamieszki Marzec 1968 r.)

32. Pomnik w 1970 r.

33. Pomnik 16 grudnia 1981 r. (początki Stanu Wojennego), fot. Gianni Giansanti

34. Pomnik 12 lipca 2002 r.

Najnowsza aranżacja tego terenu to umieszczenie w maju 2007 r. modelu Układu Słonecznego wg schematu uwiecznionego w dziele Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. Na nawierzchni wyłożonej skandynawskim czerwonym granitem vanga umieszczono orbity planet (zaznaczone jaśniejszym kamieniem pochodzącym z Chin) a same planety zostały odlane z brązu. Autorem projektu był rzeźbiarz Antoni Grabowski. Według zamierzenia artysty początkowo matowe planety z biegiem czasu zostaną wypolerowane stopami przechodniów i będą lśnić pod postumentem pomnika.